5. ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΝΕΟΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ - ΝΕΟΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ (1920-1930)

5. ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ (1900)

ΝΕΟΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ / ΝΕΟΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ (1920-1930)

ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ: Ο συμβολισμός ως νέα λογοτεχνική σχολή εμφανίζεται ως διπλή αντίδραση τόσο στο ρομαντικό στόμφο και τη ρητορεία όσο και στην παρνασσική απάθεια, αντικειμενικότητα και ακαμψία στο στίχο. Για το συμβολιστή ποιητή η πραγματικότητα που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας, δηλαδή ο εξωτερικός κόσμος, δεν έχει κανένα ποιητικό ενδιαφέρον. Ωστόσο, τα πράγματα αυτού του κόσμου η ποίηση μπορεί να τα χρησιμοποιήσει ως σύμβολα, για να φτάσει στην έκφραση ιδεών, ψυχικών ή νοητικών καταστάσεων, συναισθημάτων κ.τ.λ.

Γενικά χαρακτηριστικά της ποιητικής παραγωγής

1) Το εννοιολογικό περιεχόμενο του ποιήματος πρέπει να περιοριστεί στο ελάχιστο. Η ποίηση απαλλάσσεται από κάθε φιλοσοφικό και ηθικοδιδακτικό στοιχείο, καθώς και από ρητορισμούς ή θέματα του δημόσιου βίου· γίνεται αυτό που θα έπρεπε πάντοτε να είναι, δηλαδή καθαρή ποίηση, γεμάτη μαγεία και γοητεία.

2) Βασικά στοιχεία του ποιήματος είναι η μουσικότητα και η υποβλητικότητα. Ο ποιητής προσπαθεί να υποβάλει τις ψυχικές του διαθέσεις δίνοντας στο ποίημά του έναν τόνο μουσικό, που εξαρτάται από την ακουστική ποιότητα των λέξεων και την κατάλληλη τοποθέτησή τους.

3) Υπάρχει συσχέτιση αντικειμένων και ψυχικών καταστάσεων· τα αντικείμενα δηλαδή εκφράζουν τις ψυχικές καταστάσεις, γίνονται σύμβολά τους.

Κωνσταντίνος Χατζόπουλος

(1868-1920)

«Χριστούγεννα του χωριού»

Μες στην αστρόφεγγη βραδιά

πέφτει ψιλό - ψιλό το χιόνι

γύρω στην έρμη λαγκαδιά

στρώνοντας κάτασπρο σεντόνι.

Ούτε πουλιού γροικάς λαλιά

ούτ’ ένα βέλασμα προβάτου

λες και απλωμένη σιγαλιά

είναι κει ολόγυρα θανάτου.

Μα ξάφνου πέρα απ’ το βουνό

γλυκός σημάντρου ήχος γροικιέται,

ωσάν βαθιά απ’ τον ουρανό,

μέσα στη νύχτα να σκορπιέται.

Κι αντιλαλεί τερπνά – τερπνά

γύρω στην άφωνη την πλάση,

και το χωριό γλυκοξυπνά

την Άγια μέρα να γιορτάσει.

Ερωτήσεις: α1. Το ποίημα ανήκει στην παραδοσιακή ή στη μοντέρνα ποίηση; Να αναφέρετε τέσσερα (4) χαρακτηριστικά που επιβεβαιώνουν την απάντησή σας. α2. Να σχολιάσετε τον τίτλο σε σχέση με το περιεχόμενο. Να δώσετε ένα δικό σας τίτλο στο ποίημα.   β1. Ποιο ρηματικό πρόσωπο κυριαρχεί στο ποίημα; Να σχολιάσετε την επιλογή του ποιητή. β2. Να εντοπίσετε τέσσερα (4) διαφορετικά σχήματα λόγου και να δηλώσετε κατά πόσο αυτά εκφράζουν την πραγματικότητα ή τη φαντασία. γ1. Ποια χαρακτηριστικά του ποιήματος μας επιτρέπουν να το εντάξουμε στο ρεύμα του συμβολισμού; γ2. Να εντοπίσετε λέξεις ή φράσεις που πετυχαίνουν την εννοιολογική φόρτιση και εικονογραφική πύκνωση του κειμένου (συμβολιστική δράση). δ1. Πώς λειτουργούν στη διαμόρφωση συναισθημάτων οι εικόνες ομορφιάς της φύσης που παρουσιάζονται στο ποίημα;

ΝΕΟΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ/ΝΕΟΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ

Γύρω στα 1920, κάνουν την εμφάνισή τους ποιητές βαθύτατα επηρεασμένοι από το γαλλικό συμβολισμό, τους οποίους συνήθως κατατάσσουμε στη λεγόμενη ομάδα του νεοσυμβολισμού. Τους ποιητές χαρακτηρίζει ο ψυχικός κάματος και μια δυσκολία προσαρμογής στην πραγματικότητα της ζωής: ο Ρώμος Φιλύρας (1889-1942), ο Κώστας Ουράνης (1890-1953), ο Ναπολέων Λαπαθιώτης (1888-1943) και ο αντιπροσωπευτικότερος της γενιάς, ο Κώστας Καρυωτάκης (1896-1928), ποιητής που εξέφρασε όσο κανένας άλλος από τη γενιά του το αίσθημα του ανικανοποίητου και της παρακμής, που χαρακτήριζε την εποχή του. Ενώ όμως οι άλλοι έμειναν στο κλίμα της ανίας, της διάλυσης και της απιστίας, γεμάτος από αισθηματισμό και φιλαρέσκεια, ο Καρυωτάκης έδωσε μια μεστή αίσθηση της πραγματικότητας, η οποία όμως θα τον οδηγήσει στο τραγικό αδιέξοδο. Η στάση του είναι αντιηρωική και εκφράζεται ως διαμαρτυρία, που φτάνει στο σαρκασμό. Πλήθος είναι οι ποιητές που υιοθετούν τη στάση του Καρυωτάκη, τον «καρυωτακισμό». Πιο γνήσιοι είναι η Μαρία Πολυδούρη (1902-1930), ο Μήτσος Παπανικολάου (1900-1943), ο Τέλλος Άγρας (1899-1944) και ο Τάκης Παπατσώνης (1895-1976).

Η ποιητική παραγωγή αυτής της περιόδου εμφανίζει επιρροές α) από το ρομαντισμό: πένθιμη ατμόσφαιρα και μελοδραματικός τόνος και β) από τον συμβολισμό: υποβολή μιας διάχυτης και απροσδιόριστης μελαγχολίας, χαμηλοί τόνοι, μουσικότητα του στίχου

Γενικά χαρακτηριστικά της ποιητικής παραγωγής

▪   αποδέσμευση από την παλαμική μεγαλοστομία και εισαγωγή του χαμηλόφωνου και ιδιαίτερα μουσικού τόνου στην ποίησή τους

▪   έκφραση κυρίως τραυματικών συναισθημάτων και ψυχικών καταστάσεων, επιστροφή στο ατομικό βίωμα, εσωτερική, εγωκεντρική θέαση των πραγμάτων

▪      κυριαρχία του συναισθήματος, μελαγχολία, τάση φυγής από την πραγματικότητα, κλίμα κόπωσης και γενικευμένης απαισιοδοξίας, ονειροπόληση, επιθυμία του ανέφικτου

▪       παραίτηση από τα ιδανικά, την ελπίδα και την ζωή, τις συλλογικές υψηλές επιδιώξεις

▪      σε επίπεδο μορφής: διάθεση υπονόμευσης της παραδοσιακής στιχουργικής

Ναπολέων Λαπαθιώτης

(1888-1944)

«Νυχτερινό»

Μονάχη η φλόγα του κεριού μου,

κι απέναντί μου στο τραπέζι

θαρρείς το τέλος της προσμένει˙

λίγες στιγμές έχει να ζήσει

και μες στη νύχτα τρεμοπαίζει,

σα μια ψυχούλα φοβισμένη...

Απ’ όξω έν' άγρυπνο φεγγάρι

με κόπο χάνεται στα χάη

μιας ατελεύτητης ερήμου...

Σα να μη θέλει να πεθάνει,

μ' αναλαμπές ψυχομαχάει

το ετοιμοθάνατο κερί μου...

Και το βαρύθυμο φεγγάρι,

που χρόνια τώρα έχει σωπάσει,

και το κερί μου που πεθαίνει,

και, μέσα, η σκοτεινή ψυχή μου,

χωρίς αιτία κι οι τρεις στην πλάση

είμαστε τόσο λυπημένοι...

Ερωτήσεις: α1. Το ποίημα ανήκει στην παραδοσιακή ή στη μοντέρνα ποίηση; Να αναφέρετε τέσσερα (4) χαρακτηριστικά που επιβεβαιώνουν την απάντησή σας. α2. Να σχολιάσετε τον τίτλο σε σχέση με το περιεχόμενο. Να δώσετε ένα δικό σας τίτλο στο ποίημα. β1. Ποια ρηματικά πρόσωπα χρησιμοποιούνται στο ποίημα; Γιατί, κατά τη γνώμη σας, τα επιλέγει ο ποιητής; β2. Ποιες παρατηρήσεις μπορείτε να κάνετε για τη γλώσσα του ποιήματος; β3. Να εντοπίσετε τέσσερα (4) διαφορετικά σχήματα λόγου. γ1. Στο ποίημα έντονη είναι η επίδραση του συμβολισμού, αλλά υπάρχουν και στοιχεία ρομαντισμού. Να τεκμηριώσετε την παραπάνω παρατήρηση. δ1. Ποιο είναι το θέμα του ποιήματος; Ποια συναισθήματα κυριαρχούν; δ2. Να σχολιάσετε σε ένα κείμενο (130-150 λέξεις) το περιεχόμενο της τελευταίας στροφής του ποιήματος.

Ναπολέοντα Λαπαθιώτη (1888-1944) ΒΑΟ, ΓΑΟ , ΔΑΟ   Ζινώντας παβίδονο σαβίνι, Κι απονιβώντας ερομιδαλιό Κουμάνισα το βίρο του λαβίνι Με σάβανο γιδένι του Θαλιό. Κι ανέδοντας έν΄άκονο λαβίνι Που ραδαγοσαλιούσε τον αλιό Σινέρωσα τον άβο του ραβίνι Σ΄ένα άφαρο δαμένικο ραλιό! Σουβέροδα στ΄αλίκοπα σουνέκια Μες στ΄ άλινα που δεν εσιβονεί Βαρίλωσα τα κίμορα κουνέκια Και λαδαμποσαλώντας την ονή Καράμπωσα το βούλινο διράνι Σαν άλιφο τουρένι που κιράνει.

Ο Λαπαθιώτης, σ’ ένα ποιητικό παιχνίδι του, το 1938, έγραψε το "ΒΑΟ ΓΑΟ ΔΑΟ" ένα ποίημα απρόσμενο για την εποχή του. Προλαβαίνει έτσι ο Λαπαθιώτης τους κύριους εκπροσώπους του Λεττρισμού (Lettrisme), το οποίο ως κίνημα εμφανίζεται γύρω στο 1945. Το κίνημα του Λεττρισμού είναι ένα "αντιλεξικό" κίνημα, πρεσβεύει μια ποίηση που θα βασίζεται στη δύναμη του φθόγγου – στη δύναμη της ήχησης, κι όχι στο νόημα των λέξεων.            Ο ποιητής φτιάχνει δικές του λέξεις, καινοφανείς, με αυθαίρετους (;) φθογγικούς συνδυασμούς, φαινομενικά «άσημες», που ανοίγουν, ωστόσο, το πεδίο στον αναγνώστη, να τις φορτίσει με νόημα. Πέρα από τις παράπλευρες επιδιώξεις (καινοφανή λεκτικά μορφώματα, κωμικές ετυμολογικές αναφορές, επί μέρους παρηχήσεις κλπ), κύρια επιδίωξη είναι η δημιουργία ενός κλίματος ηχητικού, το οποίο μάλιστα με την απαγγελία εντείνεται ακόμα περισσότερο.

Κώστας Καρυωτάκης (1896-1928)

«Πρέβεζα»

Θάνατος είναι οι κάργες που χτυπιούνται

στους μαύρους τοίχους και στα κεραμίδια,

θάνατος οι γυναίκες που αγαπιούνται

καθώς να καθαρίζουνε κρεμμύδια.

Θάνατος οι λεροί, ασήμαντοι δρόμοι

με τα λαμπρά, μεγάλα ονόματά τους,

ο ελαιώνας, γύρω η θάλασσα, κι ακόμη

ο ήλιος, θάνατος μέσα στους θανάτους.

Θάνατος ο αστυνόμος που διπλώνει

για να ζυγίσει μια «ελλιπή» μερίδα,

θάνατος τα ζουμπούλια στο μπαλκόνι

κι ο δάσκαλος με την εφημερίδα.

Βάσις, Φρουρά, Εξηκονταρχία Πρεβέζης.

Την Κυριακή θ’ ακούσουμε την μπάντα.

Επήρα ένα βιβλιάριο Τραπέζης,

πρώτη κατάθεσις δραχμές τριάντα.

Περπατώντας αργά στην προκυμαία,

«Υπάρχω;» λες, κι ύστερα «Δεν υπάρχεις!».

Φτάνει το πλοίο. Υψωμένη σημαία.

Ίσως έρχεται ο Κύριος Νομάρχης.

Αν τουλάχιστον, μέσα στους ανθρώπους

αυτούς, ένας πέθαινε από αηδία...

Σιωπηλοί, θλιμμένοι, με σεμνούς τρόπους,

θα διασκεδάζαμε όλοι στην κηδεία.

Ερωτήσεις: α1. Το ποίημα ανήκει στην παραδοσιακή ή στη μοντέρνα ποίηση; Να αναφέρετε τέσσερα (4) χαρακτηριστικά που επιβεβαιώνουν την απάντησή σας. α2. Να σχολιάσετε τον τίτλο σε σχέση με το περιεχόμενο. Να δώσετε ένα δικό σας τίτλο στο ποίημα. β1. Ποια ρηματικά πρόσωπα χρησιμοποιούνται στο ποίημα; Γιατί, κατά τη γνώμη σας, τα επιλέγει ο ποιητής; β2. Το ποίημα συντίθεται με αναφορές στη φύση, στην πόλη και στους ανθρώπους. Να βρείτε πέντε λέξεις ή φράσεις για κάθε κατηγορία. β3. Να εντοπίσετε τέσσερις (4) λέξεις ή φράσεις που αποδίδουν την εμμονή του ποιητή στην ιδέα του θανάτου. β4. Να σχολιάσετε τη χρήση του ευθέος λόγου στο ποίημα (ε΄ στροφή). β5. Πώς αντιλαμβάνεστε το νόημα του στίχου «κι ακόμη / ο ήλιος, θάνατος μέσα στους θανάτους» ; γ1. Ποια χαρακτηριστικά του ποιήματος μας επιτρέπουν να το εντάξουμε στο ρεύμα του νεοσυμβολισμού; δ1. Ο Καρυωτάκης βρίσκεται με δυσμενή μετάθεση στην Πρέβεζα. Στο ποίημά του δίνει εικόνες από την πόλη και τους ανθρώπους της. Ποια στοιχεία της επαρχιακής πόλης σαρκάζει; δ2. Πώς αντιλαμβάνεστε το νόημα της τελευταίας στροφής; Να καταγράψετε τις απόψεις σας σε ένα κείμενο 100-120 λέξεων. δ3. Προσπαθήστε να ζωγραφίσετε την πόλη της Πρέβεζας, όπως την περιγράφει ο Καρυωτάκης.

Μαρία Πολυδούρη (1902-1930)

«Μόνο γιατί μ’ αγάπησες»

Δεν τραγουδώ παρά γιατί μ’ αγάπησες

στα περασμένα χρόνια.

Και σε ήλιο, σε καλοκαιριού προμάντεμα

και σε βροχή, σε χιόνια,

δεν τραγουδώ παρά γιατί μ’ αγάπησες.

Μόνο γιατί με κράτησες στα χέρια σου

μια νύχτα και με φίλησες στο στόμα,

μόνο γι’ αυτό είμαι ωραία σαν κρίνο ολάνοιχτο

κ’ έχω ένα ρίγος στην ψυχή μου ακόμα,

μόνο γιατί με κράτησες στα χέρια σου.

Μόνο γιατί τα μάτια σου με κύτταξαν

με την ψυχή στο βλέμμα,

περήφανα στολίστηκα το υπέρτατο

της ύπαρξής μου στέμμα,

μόνο γιατί τα μάτια σου με κύτταξαν.

Μόνο γιατί όπως πέρναα με καμάρωσες

και στη ματιά σου να περνάη

είδα τη λυγερή σκιά μου, ως όνειρο

να παίζει, να πονάη,

μόνο γιατί όπως πέρναα με καμάρωσες.

Γιατί, μόνο γιατί σε σέναν άρεσε

γι’ αυτό έμεινεν ωραίο το πέρασμά μου.

Σα να μ’ ακολουθούσες όπου πήγαινα,

σα να περνούσες κάπου εκεί σιμά μου.

Γιατί, μόνο γιατί σε σέναν άρεσε.

Μόνο γιατί μ’ αγάπησες γεννήθηκα,

γι’ αυτό η ζωή μου εδόθη.

Στην άχαρη ζωή την ανεκπλήρωτη

μένα η ζωή πληρώθη.

Μόνο γιατί μ’ αγάπησες γεννήθηκα.

Μονάχα για τη διαλεχτήν αγάπη σου

μου χάρισε η αυγή ρόδα στα χέρια.

Για να φωτίσω μια στιγμή το δρόμο σου

μου γέμισε τα μάτια η νύχτα αστέρια,

μονάχα για τη διαλεχτήν αγάπη σου.

Μονάχα γιατί τόσο ωραία μ’ αγάπησες

έζησα, να πληθαίνω

τα ονείρατά σου, ωραίε, που βασίλεψες

κι έτσι γλυκά πεθαίνω,

μονάχα γιατί τόσο ωραία μ’ αγάπησες.

Ερωτήσεις: α1. Το ποίημα ανήκει στην παραδοσιακή ή στη μοντέρνα ποίηση; Να αναφέρετε τέσσερα (4) χαρακτηριστικά που επιβεβαιώνουν την απάντησή σας. β1. Ποια ρηματικά πρόσωπα χρησιμοποιούνται στο ποίημα; Γιατί, κατά τη γνώμη σας, τα επιλέγει ο ποιητής; β2. Η ποιήτρια επιλέγει να τοποθετήσει αρκετά ρήματα στον αόριστο. Να ερμηνεύσετε την επιλογή αυτή. β3. Ολόκληρο το ποίημα δομείται σε μια σχέση ενέργειας - αποτελέσματος. Να επιβεβαιώσετε τη διαπίστωση αυτή με παραδείγματα από το κείμενο. β4. Να εντοπίσετε τέσσερα (4) διαφορετικά σχήματα λόγου. β5. Το κυκλικό σχήμα επανέρχεται σε κάθε στροφή του ποιήματος. Να εντοπίσετε δύο συγκεκριμένες λειτουργίες του μέσα στο κείμενο. β6. Η λέξη «μόνο» επαναλαμβάνεται πολλές φορές μέσα στο ποίημα. Πώς ερμηνεύετε την επανάληψη αυτή; γ1. Ποια χαρακτηριστικά του ποιήματος μας επιτρέπουν να το εντάξουμε στο ρεύμα του νεορομαντισμού; γ2. «Τα ποιήματα της Πολυδούρη μοιάζουν με σελίδες ημερολογίου ή με ερωτικές επιστολές που έχουν συγκεκριμένο αποδέκτη»: Να εντοπίσετε τρία στοιχεία που επιβεβαιώνουν την παραπάνω άποψη. δ1. Ποιο είναι το θέμα του ποιήματος; Ποια συναισθήματα κυριαρχούν; δ2. Να σχολιάσετε σε μία παράγραφο (130-150 λέξεις) το περιεχόμενο της τελευταίας στροφής του ποιήματος.