ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΗ ΣΧΟΛΗ (ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ)

1. ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΗ ΣΧΟΛΗ

Με τον όρο Επτανησιακή Σχολή εννοούμε τη λογοτεχνική παραγωγή των Ιονίων νήσων από τις τελευταίες δεκαετίας του 18ου αι. έως το τέλος του 19ου αι. Επίκεντρο αυτής της αξιόλογης παραγωγής είναι ο Διονύσιος Σολωμός.

Τα Επτάνησα ή Ιόνια νησιά από το 1204 είχαν περιέλθει στην κυριαρχία των Ενετών. Μέχρι το 1864, οπότε ενσωματώθηκαν, ύστερα από σκληρούς αγώνες, στον εθνικό κορμό, τα Νησιά πέρασαν διαδοχικά στην κατοχή των Ρώσων, των Γάλλων, των Άγγλων.  

Η μακρόχρονη επαφή με τη Δύση, η απουσία τουρκικού ζυγού, η οικονομική ανάπτυξη των νησιών και η ειρηνική διαβίωση των κατοίκων αποτέλεσαν ευνοϊκές συνθήκες για την καλλιέργεια των γραμμάτων και της τέχνης, ώστε τα Επτάνησα να γίνουν το πιο αξιόλογο πνευματικό κέντρο που επηρέασε σημαντικά το νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Το 1824 ιδρύεται στην Κέρκυρα το πρώτο ελληνικό ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα, η Ιόνιος Ακαδημία.  Στα χρόνια της Επανάστασης εμφανίζονται δυο κορυφαίες ποιητικές φυσιογνωμίες, όχι μόνο της Επτανησιακής, αλλά και ολόκληρης της νεοελληνικής ποίησης:

Περίοδοι της επτανησιακής ποίησης

Προσολωμικοί ποιητές: θεωρούνται οι ποιητές της περιόδου από τα μέσα του 18ου ως την πρώτη εικοσαετία του 19ου αι. Αυτοί οι ποιητές θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν και ως πρόδρομοι, επειδή προετοίμασαν το έδαφος για την μετέπειτα πνευματική πρόοδο των Επτανήσων. Οι ποιητές αυτοί είναι σχεδόν όλοι Ζακύνθιοι. Σημαντικότεροι εκπρόσωποι: Αντώνιος Μαρτελάος (1754-1819), Θωμάς Δανελάκης, Νικόλαος Κουτούζης (1741-1813).

Σολωμικοί ποιητές: Το έργο τους φέρει τα ίχνη της σολωμικής επίδρασης, ενώ οι ίδιοι συνέβαλαν στη μελέτη και τη διάδοση της ποίησης του Σολωμού. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν ο Αντ. Μάτεσης, ο Γεώργιος Τερτσέτης, ο Ιουλ. Τυπάλδος, ο Γερ. Μαρκοράς και ο Ιάκωβος Πολυλάς ο οποίος εξέδωσε τα Ευρισκόμενα, το σύνολο των έργων του Δ. Σολωμού.

Μετασολωμικοί ποιητές: Δραστηριοποιούνται μετά το θάνατο του Σολωμού (1857). Κυριότεροι εκπρόσωποι αυτής της περιόδου είναι ο Στ. Χρυσομάλλης, ο Γ. Καλοσγούρος και ο Ν. Κογεβίνας.

Εξωσολωμικοί ποιητές: Δεν ανήκουν στη σφαίρα επιρροής του Σολωμού. Κυριότεροι εκπρόσωποι: ο Ανδρέας Κάλβος (1792-1869), ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (1824-1879),, ο Ανδρέας Λασκαράτος, καταγραφέας ηθών με επαναστατικές ιδέες. Αφορίστηκε από την εκκλησία εξαιτίας της σύγκρουσής του με τον τοπικό κλήρο.

Γενικά χαρακτηριστικά της ποιητικής παραγωγής

▪         σχεδόν αποκλειστική χρήση δημοτικής γλώσσας (και θεωρητική υποστήριξή της από τους περισσότερους)

▪         πατριδολατρία και ερωτική εξιδανίκευσή της (ελευθερία και αγωνιστικότητα)

▪         ιδανισμός στην παρουσίαση της γυναίκας

▪         αγάπη για την φύση και εξιδανίκευση αυτής

▪         ύμνος προς τη θρησκεία (διάχυτη αγάπη για τον Θεό, τον άνθρωπο και το ενάρετο κάλος)

Ο Διονύσιος Σολωμός (1798-1857), εμπνέεται από τον αγώνα της Εθνεγερσίας. Προσηλωμένος στην ιδέα της τελειότητας και επιδιώκοντας την απόλυτη ταύτιση των ποιητικών του συλλήψεων με την εκφραστική τους απόδοση, μας άφησε έργο αποσπασματικό αλλά δίκαια κατέχει την πρώτη θέση στη νεοελληνική ποίηση.

Ο Ανδρέας Κάλβος (1792-1869), αυστηρός και μοναχικός, με ποιητικό έργο που περιλαμβάνει μόνο είκοσι ποιήματα (ωδές) αφιερωμένα σχεδόν αποκλειστικά στον Αγώνα για την απελευθέρωση, δυσπρόσιτος και άγνωστος, καθιερώθηκε είκοσι χρόνια μετά το θάνατο του. Προσηλωμένος στην ιδέα της πατρίδας και της αρετής, ύμνησε τον αγώνα με υψηλό και σοβαρό τόνο, με τολμηρές και μεγαλόπρεπες εικόνες και με εντελώς προσωπικό ύφος. Ο Κάλβος τυπικά μόνο εντάσσεται στην Επτανησιακή Σχολή.

Μάθημα: Νεοελληνική Λογοτεχνία

Τάξη Α΄ Λυκείου

Ενότητα: Παράδοση και μοντερνισμός στην ποίηση

Διονύσιος Σολωμός (1798-1857)

Ύμνος εις την Ελευθερίαν (αποσπάσματα)

1.     Σε γνωρίζω από την κόψη

        του σπαθιού την τρομερή, 

        σε γνωρίζω από την όψη

        που με βία μετρά  τη γη.

2.      Απ' τα κόκαλα βγαλμένη 

        των Ελλήνων τα ιερά, 

        και σαν πρώτα ανδρειωμένη,

        χαίρε, ω χαίρε, Ελευθεριά !

3.      Εκεί μέσα εκατοικούσες

        πικραμένη, εντροπαλή,

        κι ένα στόμα ακαρτερούσες,

        έλα πάλι, να σου πει.

4.      Άργειε να’ λθει εκείνη η μέρα,

        και ήταν όλα σιωπηλά,

        γιατί τά’ σκιαζε η φοβέρα

        και τα πλάκωνε η σκλαβιά.

5.     Δυστυχής! Παρηγορία

        μόνη σου έμενε να λες

        περασμένα μεγαλεία

        και διηγώντας τα να κλαις.

6.      Και ακαρτέρει και ακαρτέρει

        φιλελεύθερη λαλιά,

        ένα εκτύπαε τ´ άλλο χέρι

        από την απελπισιά.

(…)

8.      Τότε εσήκωνες το βλέμμα

        μες στα κλάματα θολό,

        κι εις το ρούχο σου έσταζ´ αίμα,

        πλήθος αίμα Ελληνικό.

9.      Με τα ρούχα αιματωμένα

        ξέρω ότι έβγαινες κρυφά

        να γυρεύεις εις τα ξένα

        άλλα χέρια δυνατά.

10.    Μοναχή το δρόμο επήρες,

        εξανάλθες μοναχή

        δεν είν´ εύκολες οι θύρες,

        εάν η χρεία τες κουρταλεί.

11.   Άλλος σου κλαψε στα στήθια,

        αλλ' ανάσασιν καμιά.

        Άλλος σου έταξε βοήθεια

        και σε γέλασε φρικτά.

(…)

75.   Της Κορίνθου ιδού κι οι κάμποι

        δεν λάμπ´ ήλιος μοναχά

        εις τους πλάτανους, δεν λάμπει

        εις τ´ αμπέλια, εις τα νερά.

76.    Εις τον ήσυχον αιθέρα

        τώρα αθώα δεν αντηχεί

        τα λαλήματα, η φλογέρα,

        τα βελάσματα, το αρνί.

77.    Τρέχουν άρματα χιλιάδες

        σαν το κύμα εις το γιαλό

        αλλ´ οι ανδρείοι παλικαράδες

        δεν ψηφούν τον αριθμό.

78.   Ω τρακόσιοι! Σηκωθείτε

        και ξανάλθετε σ´ εμάς

        τα παιδιά σας θέλ´ ιδήτε

        πόσο μοιάζουνε με σας.

79.    Όλοι εκείνοι τα φοβούνται 

        και με πάτημα τυφλό

        εις την Κόρινθο αποκλειούνται

        κι´ όλοι χάνουνται απ´ εδώ.

80.   Στέλνει ο άγγελος του ολέθρου 

        πείναν και θανατικό

        που με σχήμα ενός σκελέθρου

        περπατούν αντάμα οι δύο.

81.    Και πεσμένα εις τα χορτάρια

        απεθαίνανε παντού

        τα θλιμμένα απομεινάρια

        της φυγής και του χαμού.

82.   Και εσύ αθάνατη, εσύ θεία,

        που ό,τι θέλεις ημπορείς,

        εις τον κάμπο, Ελευθερία,

        ματωμένη περπατείς!

83.   Στη σκιά χεροπιασμένες,

        στη σκιά βλέπω κι εγώ

        κρινοδάκτυλες παρθένες

        οπού κάνουνε χορό.

84.   Στο χορό γλυκογυρίζουν

        ωραία μάτια ερωτικά,

        και εις την αύρα κυματίζουν

        μαύρα, ολόχρυσα μαλλιά.

85.   Η ψυχή μου αναγαλλιάζει 

        πως ο κόρφος καθεμιάς

        γλυκοβύζαστο ετοιμάζει

        γάλα ανδρείας και ελευθεριάς.

α1.    Ο «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» ανήκει στην παραδοσιακή ή στη μοντέρνα ποίηση; Να αναφέρετε τέσσερα (4) χαρακτηριστικά που επιβεβαιώνουν την απάντησή σας. 

α2.    Ο ύμνος είναι ένα ποιητικό είδος που εγκωμιάζει ένα θεϊκό πρόσωπο ή έναν ήρωα. Να επαληθεύσετε το χαρακτηριστικό αυτό του ύμνου με αναφορές στο κείμενο που σας δόθηκε. 

β1.    Ποια ρηματικά πρόσωπα χρησιμοποιούνται στις πρώτες έντεκα στροφές; Γιατί, κατά τη γνώμη σας, τα επιλέγει ο ποιητής;  

β2.    Να εντοπίσετε στο ποίημα δύο (2) επαναλήψεις, δύο (2) μεταφορές, δύο (2) ασύνδετα, μία (1) παρομοίωση, δύο (2) αντιθέσεις και δύο (2) προσωποποιήσεις.

β3.    Να καταγράψετε:

          1. τρεις λέξεις ή εκφράσεις που δηλώνουν την πολεμική ατμόσφαιρα που επικρατεί 

          2. τρεις λέξεις ή εκφράσεις που δηλώνουν απελπισία 

          3. δύο λέξεις ή εκφράσεις που δηλώνουν αισιοδοξία. 

β4.    Τι δηλώνει, κατά τη γνώμη σας, η χρήση θαυμαστικού στην 1η, την 5η και 82η στροφή; 

γ1.    Ο Διονύσιος Σολωμός είναι ο κυριότερος εκπρόσωπος της Επτανησιακής Σχολής, τα βασικότερα θέματα της οποίας είναι η φύση, η αγάπη για την πατρίδα, η γυναίκα και η θρησκεία. Να εντοπίσετε ποια από αυτά παρουσιάζονται στο κείμενο. 

 δ1.    Να σχολιάσετε το περιεχόμενο της παρακάτω στροφής σε ένα κείμενο 80-100 λέξεων. 

                  Μοναχή το δρόμο επήρες,

               εξανάλθες μοναχή

               δεν είν´ εύκολες οι θύρες,

               εάν η χρεία τες κουρταλεί.

δ2.    Να σχολιάσετε το περιεχόμενο της παρακάτω στροφής σε ένα κείμενο 80-100 λέξεων. 

              Ω τρακόσιοι! Σηκωθείτε

               και ξανάλθετε σ´ εμάς

               τα παιδιά σας θέλ´ ιδήτε

               πόσο μοιάζουνε με σας.

Ελεύθεροι Πολιορκημένοι

Θέμα του έργου είναι ο ηρωικός αγώνας των Μεσολογγιτών κατά τη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου (1825-1826) ως την απεγνωσμένη έξοδο, την παραμονή των Βαΐων. Το έργο όμως ποτέ δεν ολοκληρώθηκε και έφτασε σ' εμάς σε χειρόγραφα «αποσπάσματα» συγκροτημένα σε τρία Σχεδιάσματα που το καθένα τους αντιπροσωπεύει όχι μονάχα διαφορετικό στάδιο επεξεργασίας αλλά και διαφορετική ποιητική αντίληψη.

ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ Α' 1 Παράμερα στέκει Ο άντρας και κλαίει· Αργά το τουφέκι Σηκώνει και λέει: «Σε τούτο το χέρι Τι κάνεις εσύ; Ο εχθρός μου το ξέρει Πως μου είσαι βαρύ.» Της μάνας ω λαύρα! Τα τέκνα τριγύρου Φθαρμένα και μαύρα Σαν ίσκιους ονείρου· Λαλεί το πουλάκι Στου πόνου τη γη Και βρίσκει σπυράκι Και μάνα φθονεί.

ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ Β 1 Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει· Λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί, κι η μάνα το ζηλεύει. Τα μάτια η πείνα εμαύρισε· στα μάτια η μάνα μνέει·1 Στέκει ο Σουλιώτης ο καλός παράμερα και κλαίει: «Έρμο τουφέκι σκοτεινό, τι σ' έχω εγώ στο χέρι; Οπού συ μου 'γινες βαρύ κι ο Αγαρηνός το ξέρει».

α1.    Τα δύο αποσπάσματα ανήκουν στην παραδοσιακή ή στη μοντέρνα ποίηση; Να αναφέρετε τέσσερα (4) χαρακτηριστικά που επιβεβαιώνουν την απάντησή σας. 

β1.    Να αξιολογήσετε την επιλογή του ποιητή να δώσει σε ευθύ λόγο τα λόγια του πολεμιστή και στα δύο αποσπάσματα.  

β2.    Πώς θα χαρακτηρίζατε την ατμόσφαιρα που κυριαρχεί στα δύο αποσπάσματα; Με ποιους εκφραστικούς τρόπους αποδίδεται αυτή η ατμόσφαιρα;  

γ1.    Ποια θέματα της Επτανησιακής Σχολής απαντούν στα δύο αποσπάσματα;  

δ1.    Ποια από τις δύο εκδοχές προτιμάτε; Να αιτιολογήσετε την επιλογή σας. 

Μάθημα: Νεοελληνική Λογοτεχνία

Τάξη Α΄ Λυκείου

Ενότητα: Παράδοση και μοντερνισμός στην ποίηση

Ανδρέας Κάλβος (1792-1869)

ᾨδὴ Τετάρτη. Εἰς Σάμον (απόσπασμα)

α.

Ὅσοι τὸ χάλκεον χέρι
βαρὺ τοῦ φόβου αἰσθάνονται,
ζυγὸν δουλείας, ἂς ἔχωσι·
θέλει ἀρετὴν καὶ τόλμην

ἡ ἐλευθερία. 

β.

Αὐτὴ (καὶ ὁ μῦθος κρύπτει
νοῦν ἀληθείας) ἐπτέρωσε
τὸν Ἴκαρον· καὶ ἂν ἔπεσεν

ὁ πτερωθεὶς κ᾿ ἐπνίγη
θαλασσωμένος · 

γ.

ἀφ᾿ ὑψηλὰ ὅμως ἔπεσε,
καὶ ἀπέθανεν ἐλεύθερος.

Ἂν γένῃς σφάγιον ἄτιμον

ἑνὸς τυράννου, νόμιζε
φρικτὸν τὸν τάφον.

α1.    Η παραπάνω ωδή ανήκει στην παραδοσιακή ποίηση. Να διακρίνετε α) αν υπάρχει ομοιοκαταληξία  β) τον αριθμό των στίχων σε κάθε στροφή γ) τον αριθμό των συλλαβών σε κάθε στίχο. 

β1.    Ποια ρηματικά πρόσωπα χρησιμοποιούνται στο ποίημα; Γιατί, κατά τη γνώμη σας, τα επιλέγει ο ποιητής;  

β2.    Να εντοπίσετε στο ποίημα δύο (2) διαφορετικά σχήματα λόγου.

β3.    Τι δηλώνει, κατά τη γνώμη σας, η χρήση της παρένθεσης στη β΄ στροφή;  

γ1.    Η γλώσσα του Κάλβου χαρακτηρίζεται ως αρχαΐζουσα, αναμεμιγμένη με τύπους της δημοτικής. Να τεκμηριώσετε την παραπάνω παρατήρηση με στοιχεία του κειμένου. 

γ2.      «Ο Κάλβος τυπικά μόνο εντάσσεται στην Επτανησιακή Σχολή, καθώς οι διαφορές της ποίησης του με τα ποιήματα του Σολωμού είναι μεγάλες»: Μπορείτε να τεκμηριώσετε την παραπάνω παρατήρηση;  

δ1.    Ποιο είναι το κεντρικό θέμα του αποσπάσματος; Ποιο μήνυμα θέλει να περάσει ο ποιητής στους αναγνώστες της Ωδής του;